در مقاله قبلی، به تشریح کلیاتی در مورد ماهیت نگارش پروپوزال، انواع پژوهش، مراحل پژوهش و سایر مفاهیم اولیه پرداختیم. در این مقاله به موارد مرتبط با محتوای پروپوزال خواهیم پرداخت.
منبع: کتاب مرجع پژوهش، ویراست: نوزدهم، سرپرست مولفان: دکتر حمید قاسمی، انتشارات: اندیشه آرا
تدوین اهمیت و ضرورت تحقیق
برای بیان اهمیت و ضرورت تحقیق به شکل ساده باید مشخص شود که موضوع چرا مهم است (اهمیت) و بین موضوعات مهم چه اولویتی دارد (ضرورت). برای نگارش این بخش نیز باید با استدلال و مبتنی بر مبانی نظری و پیشینه پژوهش این دو مولفه را معرفی کرد. برای این منظور و به تناسب موضوع انتخاب شده می توان تا حد امکان به مواردی به شرح جدول زیر اشاره داشت.
باید تشریح شود که انجام این پژوهش چه مزایای دارد و انجام ندادن آن، چه معایب و مشکلاتی خواهد داشت. در این بخش هم باید از پشتیبانی مبانی نظری در استدلال های ارائه شده استفاده کرد. ساختار نگارش اهمیت و ضرورت می تواند بر اساس محورهایی به شرح جدول فوق مورد توجه قرار گیرد.
برای نمونه دانشجویی می خواهد درباره سواد رسانه ای دانشجویان دانشگاه خود پژوهش کند، ضرورت این پژوهش می تواند انواع «مشکلات رفتاری، اطلاع رسانی های غلط و سوء استفاده های تبلیغاتی» و اهمیت آن «لزوم مواجهه مناسب به محتوای رسانه ها در دنیای ارتباطی امروز» باشد.
تدوین اهداف
هدف پژوهش مشخص کننده آن است که پژوهشگر به دنبال چیست! بسیاری از داوران ابتدا اهداف کلی و اختصاصی را می خوانند و بر اساس آن بقیه اجزای پروپوزال را از نظر قابل اجرا بودن مورد بررسی قرار می دهند. هدف کلی اغلب همان عنوان پژوهش و در مواردی با توضیحات بیشتر است. پژوهشگر بر اساس موضوع نسبت به تدوین هدف کلی و اهداف جزئی اقدام می کند. هدف کلی از موضوع گرفته می شود و اهداف جزئی از هدف کلی اخذ می شود. اهداف اختصاصی شامل چندین هدف است که هر کدام بخشی از هدف کلی را پوشش می دهد. به همین خاطر به آن اهداف «جزئی، فرعی، اختصاصی یا ویژه» هم می گویند. برای جزئی کردن یک هدف کلی می توان از شاخص هایی به شرح جدول زیر استفاده کرد.
برای نوشتن اهداف اختصاصی مناسب می توان به الگوی SMART و با تاکید بر شاخص های «خاص بودن، قابل اندازه گیری بودن، قابل دستیابی بودن، واقع گرا بودن و داشتن محدودیت زمانی» توجه کرد. اهداف جزئی همان هایی هستند که به فرضیات یا سوال های پژوهشی تبدیل می شوند. مهم این است که «موضوع، هدف و فرضیه ها یا سوالات» باید «ارتباط مفهومی و منطقی» با هم داشته باشند. اهداف اختصاصی باید مشخص کند که در فرآیند پژوهش «چه کاری را چطور، کجا، چه وقت، با چه کسی و به چه منظور» انجام می شود. برای بیان اهداف اختصاصی باید از فعل های کنشی قابل سنجش استفاده کرد و این افعال می توانند شامل «مقایسه، محاسبه، ارزیابی، تعیین، تبیین، تشریح، توضیح و امثال آنها» باشند. برای نوشتن اهداف اختصاصی نباید از افعال غیرکنشی مبهم مانند «بررسی، درک، فهم، باور کردن، مطالعه و امثال آنها» استفاده کرد؛ زیرا ارزیابی میزان دستیابی به این اهداف بسیار دشوار است. همچنین مفاهیمی چون «مطالعه و بررسی» ابزار یا وسیله ای برای رسیدن به هدف هستند و نباید به عنوان هدف مطرح شوند.
تدوین فرضیه یا سوال پژوهشی
پس از تدوین اهداف کلی و اختصاصی محقق باید این اهداف را به شکلی طراحی کند که قابل پاسخ دادن یا آزمون کردن باشد. به این منظور پژوهشگر اهداف اختصاصی پژوهش را به سوالات پژوهشی (برای امکان پاسخگویی) با فرضیه های پژوهش (برای امکان آزمون کردن) تبدیل می کند. این اقدام مسیر اجرای پژوهش را هموار می کند و هر هدف می تواند به یک یا بیشتر از یک سوال یا فرضیه تبدیل شود. این بخش مهم که از چالش های دانشجویان و محققان است، اگر به درستی درک نشود، موجب اشتباهاتی در تحقیق خواهد شد. به این منظور و برای درک مفاهیم فرضیه و سوال، تفاوت آنها در جدول زیر ارائه شده است.
حال این سوال مطرح می شود که چه موقع از سوال و چه موقع از فرضیه باید استفاده کرد؟ پاسخ به این سوال اغلب با اختلاف نظرهایی بین اساتید و محققان مختلف روبرو است و می توان انواع رویکردها و نظرات را در این رابطه در جدول زیر مشاهده کرد.
در برخی پژوهش های کیفی نیاز به تعیین اهداف اختصاصی در ابتدای کار نیست و در طول پژوهش با محدودسازی مساله و قابلیت انجام آن، سوالات طراحی می شود. در واقع سوالات پژوهش با یک سوال اصلی آغاز می شود و در مراحل بعدی با تعمق بیشتر بر روی مسائل تحقیق، به تدریج توسعه می یابد و به سوالات فرعی تبدیل می شود. سوالات عموماً کلی، باز و در برخی موارد ساده هستند و به سوی عمل و فرآیند جهت دارند.
پیشنهاد می شود محقق تنها زمانی به سراغ طراحی فرضیه برای اهداف برود که شرایط طرح یک حدس منطقی با پشتوانه مبانی نظری فراهم باشد. در غیر این صورت طرح سوال ساده تر و منطقی تر است. برای تدوین هر فرضیه باید به ملاحظات جدول زیر توجه داشت.
در فرضیه جهت دار، جهت متغیر مستقل بر متغیر وابسته مشخص است ولی در فرضیه بدون جهت، جهت متغیر مستقلق بر متغیر وابسته مشخص نیست. فرض های صفر و خلاف را می توان برای فرضیه های جهت دار و بدون جهت به دو شکل الفبایی و نماد آماری به شرح جدول زیر نوشت.
فرضیه های جهت دار را می توان از فعل آنها تشخیص داد که با مواردی چون «بیشتر، کمتر، بزرگتر، کوچک تر، افزایش، کاهش، بهتر و بدتر» همراه هستند. فرضیه جهت دار قوی تر از فرضیه بدون جهت است زیرا برای آن باید شواهد قوی ارائه داد. وقتی شواهد قوی برای فرضیه جهت دار نباشد باید آن را به صورت «بدون جهت» ارائه نمود.
فرضیه های جهت دار «فرضیه های یک دامنه» و فرضیه های بدون جهت «فرضیه های دو داممنه» هستند. شناسایی «جهت دار یا بدون جهت» بودن فرضیه برای آزمون آماری مهم است. اندازه شاخص آزمون مورد نظر برای رد فرض صفر با مقدار آلفا 5 درصد برای آزمون دو دامنه به میزان 1.96 و برای آزمون یک دامنه به میزان 1.63 است. همچنین اندازه شاخص آزمون مورد نظر برای رد فرض صفر با مقدار آلفا 1 درصد در آزمون دو دامنهع به میزان 2.58 و برای آزمون یک دامنه 2.33 است (جدول زیر).
البته دانشجویان با کمک نرم افزارهای کامپیوتری مانند SPSS، AMOS و PLS به مقایسه Sig و آلفا این کار را انجام می دهند. در گزارش های آماری مربوطه به تجزیه و تحلیل یافته ها، فرضیه های صفر و خلاف به شکل آماری نمایش داده می شوند.
سوال پیچیدگی فرضیه را ندارد و می توان با سوالی کردن هر هدف، به دنبال پاسخ همان هدف مبتنی بر روش پژوهش مناسب بود. یکی از اشتباهات رایج در طراحی سوال، استفاده از یک کلمه «آیا» برای تبدیل هدف به سوال است. برای نمونه در هدف «شناسایی رابطه بین تحصیلات و سواد رسانه ای»، بهتر است به جای سوال «آیا بین تحصیلات و سواد رسانه ای رابطه وجود دارد؟» نوشت که «چه رابطه ای بین تحصیلات و سواد رسانه ای وجود دارد؟».
در نهایت انتخاب سوال یا فرضیه به نوع استدلال دانشجو و هدایت استاد راهنما بستگی دارد. باید دقت کرد که نوشتن هر دو شکل فرضیه و سوال برای دستیابی به یک نتیجه از یک هدف، مجاز نیست. پس لازم است فقط سوال یا فرضیه ای مشخص برای یک هدف اختصاصی نوشته شود. البته چنانچه ماهیت سوال پژوهشی و فرضیه متفاوت باشد نگارش هر دو مجاز است به شرط آن که تکرار و از لحاظ مفهومی یکسان نباشند. برای درک بیشتر به موارد جدول زیر و نمونه های ارائه شده توجه فرمایید.
سوالات پژوهش را می توان به سه دسته «توصیفی، رابطه ای و تفاوتی» به شرح جدول زیر تقسیم کرد.
در نوشتن سوالات پژوهش باید به مواردی به شرح جدول زیر توجه داشت.
در پروپوزال هایی که محقق به دنبال آزمون یا طراحی مدل است، می توان پس از سوالات یا فرضیه ها، مدل مفهومی تحقیق را هم ارائه کرد.
ارائه مدل مفهومی
در صورت نیاز به بررسی و آزمون مدل، پس از ارائه فرضیه ها، مدل مفهومی اولیه ارائه می شود. محقق در پروپوزال می تواند مدل مفهومی خود را با توجه به «موضوع، فرضیه ها و نوع متغیرها» در موارد شکل زیر معرفی کند.
در مدل اول متغیرهای «مستقل و وابسته» بدون حضور متغیرهای واسط یا میانجی و در دیگر مدل ها با حضور متغیرهای میانجی «تعدیل کننده و کنترل» ارائه می شوند. متغیر تعدیل کننده نوع مستقل ثانویه ای است که اثر آن ئبر متغیر وابسته در کنار متغیر مستقل بررسی خواهد شد. برای نمونه در فرضیه «همبستگی بین هوش هیجانی و سواد ارتباطی دانش آموزان دختر بیشتر از دانشجویان پسر است»، «هوش هیجانی متغیر مستقل»، «سواد ارتباطی متغیر وابسته» و «جنسیت متغیر تعدیل کننده» است. متغیر تعدیل کننده اغلب در فرضیه معرفی می شود. متغیر کنترل متغیر مستقلی است که ثابت یا حذف خواهد شد. این نوع بیشتر در پژوهش های آزمایشی دارای دو گروه آزمایش و گواه کاربرد دارد. برای نمونه در فرضیه «پیشرفت آمادگی جسمانی دانش اموزان دارای والدین ورزشکار بیشتر از دانش اموزان با والدین غیرورزشکار است»، «ورزشکاری والدین متغیر مستقل»، «پیشرفت آمادگی جسمانی متغیر وابسته» و «عامل ژنتیک» متغیر کنترل است. همان طور که دیده می شود، متغیر کنترل اغلب در فرضیه نمی آید. «متغیر کنترل» متغیری است که نمی توان اثرش را بر متغیر وابسته نادیده گرفت، بنابراین در مدل پژوهش به همراه سایر متغیرهای مستقل گنجانده می شود. با این شرط که «تحت کنترل» یا «ثابت نگهداشتن» باشد تا بتوان تاثیر آن را بر روابط بین متغیر مستقل و وابسته بررسی کرد. اما متغیر تعدیل کننده به صورت آگاهانه و بر اساس مرور ادبیات پیشینه شناسایی و به عنوان بخشی از مطالعه برای ارزیابی چگونگی تعدیل رابطه بین متغیر مستقل و وابسته مورد توجه قرار می گیرد.
روش شناسی تحقیق
بعد از این که سوال یا فرضیه پژوهش مشخص شد، باید روش انجام تحقیق و چگونگی آزمون فرضیه ها یا پاسخ به سوالات در قالب روش ناسی تحقیق مشخص شود. به این منظور باید به سوالاتی به شرح جدول زیر پاسخ داد و آنها را در پروپوزال نوشت.
تجزیه و تحلیل یافته ها
به روش های مناسب آماری یا تحلیل کیفی برای تجزیه و تحلیل داده ها اشاره دارد. در واقع در این بخش محقق مشخص می کند که برای تحلیل داده های خود، از چه روش های آماری (کمی) یا کیفی استفاده می کند. برای اجزای تحلیل یافته ها لازم است تا نرم افزارهای تحلیل آماری مثل SPSS، AMOS، LISREL و غیره یا تحلیل کیفی در پروپوزال معرفی شود. همچنین در تحلیل آماری باید به سطح اطمینان برای تحلیل ها هم اشاره شود. به طور معمول سطح اطمینان 95 درصد در پژوهش های علوم انسانی در نظر گرفته می شود.
ارجاع داخل متن و منبع نویسی در پروپوزال
ارائه منبع برای تمامی گزارش ها، ادعاها و استدلال ها بر اساس مبانی نظری و ادبیات پیشینه در پروپوزال لازم است. به این منظور شما در متن های بخش هایی مانند بیان مساله یا اهمیت و ضرورت پژوهش، یا پیشینه پژوهش باید به مطالب استفاده شده از منابع مختلف در حد نام خانوادگی نویسنده و سال ارجاع دهید. این نشانی ارجاع شده باید در بخش فهرست منابع یا منابع در پروپوزال به طور کامل و با جزئیات نوشته شود. برای ارجاع در متن و نوشتن کامل نشانی منبع ارجاع شده در فهرست منابع الگوهای معتبر مختلفی وجود دارد که باید بر اساس الگوی مطرح شده در پروپوزال این کار را انجام داد. اگر الگویی نوشته نشده بود، می توان از رایج ترین الگوی ارجاع دهی و منبع نویسی یعنی APA استفاده کرد. اما به طور ساده برای نوشتن نشانی کامل، مانند مقاله ارجاع شده در متن به ترتیب؛ نام خانوادگی، نام، سال، عنوان مقاله، نام نشریه، شماره نشریه و شماره صفحات، ارائه می شود.
ارتباطات منطقی بین بخش های روش شناسی برای نگارش پروپوزال
در روش شناسی یک ارتباط منطقی بین اجزای روش شناسی هر پژوهش وجود دارد، به این معنا که هر یک از اجزاء با یک ربط منطقی بر اساس جزء قبل از خود شکل می گیرد. در واقع نقطه شروع برای نوشتن روش شناسی، ابتدا عنوان و بعد اهداف و در ادامه فرضیه یا سوالات پژوهشی است. بر اساس این موارد ابتدا روش پژوهش، سپس جامعه، نمونه و روش تعیین آن، سپس ابزار جمع آوری داده ها، روایی و پایایی آن و در نهایت روش های تجریه و تحلیل یافته ها مطرح می شود. این فرایند در شکل زیر معرفی شده است. توصیه می شود، به جای نظرگیری درباره یک عنوان خالی، ابتدا در کنار این شکل اجزای کار معرفی شود و بعد از اساتید و مشاوران مختلف برای اصلاح و تکمیل آن نظر بگیرند. شکل زیر به نوعی راهنمای نگارش پروپوزال خام اولیه و شروع بسیار خوبی برای تکمیل و نگارش پروپوزال اصلی است.
توصیه می شود قبل از نگارش پروپوزال اصلی، با استفاده از شکل زیر پروپوزال اولیه را در یک صفحه بنویسید و پس از تایید گروه مربوطه آن را تکمیل کنید.
سایر بخش های اطلاعاتی و جدول گانت
در پروپوزال ها پس از ارائه مطالب گفته شده، بخش های مربوط به لوازم، تجهیزات و هزینه های پژوهش وجود دارد که اگر بخشی از هزینه های پژوهشی توسط دانشگاه یا سازمان خاصی حمایت می شود، دانشجو موظف به ثبت اطلاعات مربوط و تکمیل آن است. در انتهای پروپوزال اغلب بخشی مانند جدول گانت (جدول زیر) وجود دارد تا دانشجو زمان انجام مراحل مختلف پژوهش خود را مشخص کند.
ارزیابی نهایی پروپوزال
در نهایت پروپوزال تکمیل شده توسط دانشجو یا داوران بر اساس محورهایی به شرح جدول زیر قابل ارزیابی است.
علاوه بر ارزیابی مورد اشاره باید از «دسترسی به نمونه مورد بررسی و امکان جمع آوری داده از آنها»، «برخورداری از منابع مالی کافی برای اجرای پژوهش» و «کامل شدن پژوهش در زمان مورد نظر» اطمینان حاصل کرد. در پژوهش های متعددی به دلیل فقدان توجه به این سه مورد در ابتدای کار با چالش های جدی مواجه شدند.
رعایت ملاحظات حقوقی در پروپوزال
برای رعایت ملاحظات حقوقی و پیشگیری از هر گونه پیامدهای ناشی از بی اطلاعی از آنها باید بخش های مربوطه را مطالعه کرد. دو مورد از این ملاحظات به عنوان فرآیندی قانونی و اجباری برای تایید «پیشنهادیه‌ها یا پروپوزال ها» در ایران پیش بینی شده است. نخستیت مورد «گزارش تکراری نبودن عنوان پروپوزال» و دوم «گزارش نتایج میزان مشابهت ها در محتوای پروپوزال» است. سازمان رسمی ارائه دهنده این خدمات «پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران» با نام اختصاری و معروف ایرانداک است.
گزارش تکراری نبودن عنوان پروپوزال در ایرانداک
با عنایت به مصوبه وزارت علوم، فناوری و تحقیقات برای جلوگیری از تکرار موضوعات پژوهشی، ثبت عنوان پروپوزال ها در ایرانداک و دریافت گزارش توسط دانشجویان از الزامات تایید پیشنهادیه‌ها یا پروپوزال ها در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری است.
همه کاربران بدون محدودیت و به صورت رایگان، به اطلاعات کتاب شناختی و 15 تا 20 صفحه نخست پایان نامه ها و رساله ها در پایگاه اطلاعات گنج دسترسی دارند و می توانند با جستجو در این پایگاه از پیشینه پژوهش خود، آگاه شوند. اما کاربرانی که علاقمند هستند بررسی پیشینه پژوهش آنان را کارشناسان متخصص ایرانداک انجام دهند و پاسخ آنها در یک نامه رسمی به نشانی ایمیل های دلخواه آنان فرستاده شود، می توانند از سامانه پیشینه تحقیق استفاده و در مقابل پرداخت مبلغ مشخص شده، پاسخ خود را دریافت کنند.
هر چند برخی از دانشجویان در انتهخای فرآیند تایید پروپوزال برای دریافت این گزارش اقدام می کنند، اما توصیه می شود که دانشجویان قبل از تکمیل پروپوزال و برای اطمینان از تکراری نبودن عنوان خود، نسبت به دریافت گزارش از ایرانداک اقدام کنند. هر چند ممکن است پروپوزال با نظر اساتید و داوران دچار تغییراتی شود ولی این کار به غنای فعالیت دانشجو در انتخاب عنوان مناسب کمک می کند. در مواردی مشابه با عنوان شما گزارش می شود که می توان با مرور آنها و به ویژه مرور بخش «پیشنهادهای پژوهشی یا پیشنهادهای برای سایر پژوهشگران» نسبت به اصلاح و تکمیل عنوان اقدام کرد.
گزارش نتیجه مشابهت پروپوزال در سامانه همانندجو
از دیگر اقدامات لازم برای تایید پروپوزال دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری، دریافت گزارش میزان همانندی برای ارائه مستندی معتبر دال بر تکراری نبودن محتوای پروپوزال است. برای این منظور باید از سامانه همانندجو مربوط به ایرانداک استفاده شود. میزان قابل پذیرش حداکثر تا 30 درصد است و در صورت بیشتر بودن از این مقدار نیاز به ارائه استدلال های قانع کننده و تایید گروه مربوطه خواهد بود. از اقدامات لازم برای دریافت گزارش صحیح از میزان همانندی آن است که قبل از ثبت پروپوزال در سامانه همانندجو موارد مشترک و غیرمربوط اثرگذار در میزان همانندی حذف شوند. برای نمونه می توان به عناوین و فهرست منابع اشاره کرد. در صورت این که باز هم گزارش همانندجو بالاتر از 30 درصد بود، دانشجو باید با مرور قسمت های مشخص شده در گزارش همانندجو، تلاش کند تا متون مشابه تشخیص داده شده را از حالت نقل قول یا حالت نوشته شده فعلی، خارج کند. به این نحو که با نگارش مجدد و رعایت حفظ اصل پیام متن، آن را با زبان خود بازنویسی کند.
دریافت کد اخلاق برای پایان نامه یا رساله های زیست پزشکی
برخی پژوهش ها و به دلیل کار روی موضوعات انسانی و حیوانی، ملزم به دریافت «کد اخلاق» هستند. برای نمونه با توجه به تاکید کمیته ملی اخلاق در پژوهش های زیست پزشکی و آیین نامه کمیته اخلاق زیستی دانشگاه پیام نور کلیه پژوهشگران به خصوص در رشته روانشناسی با موضوعات انسانی و حیوانی باید پس از تایید عنوان پروپوزال، مصوبه کمیته اخلاق زیستی یا کد اخلاق را دریافت کنند. به این منظور پژوهشگران با تکمیل فرم رضایت نامه آگاهانه پژوهش آن را همراه با مصوبه پروپوزال و فایل پروپوزال به مسئول پژوهشی مرکز تحویل داده تا به کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه به نشانی re_research_office@pnu.ac.ir در دفتر تحقیقات، خدمات پژوهشی و فناوری ارسال شود. در ادامه و برای مشاهده مصوبات کمیته اخلاق در پژوهش در خصوص اخذ کد اخلاق، باید به سامانه ملی اخلاق در پژوهش های زیست پزشکی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، به نشانی ethics.research.ac.ir مراجعه و از مسیر شکل زیر کد اخلاقی را دریافت کرد. فرم رضایت و آیین نامه کمیته اخلاق زیستی دانشگاه پیام نور در پورتال مرکزی و قسمت پژوهش قابل دسترسی است.
